„Гендер“ тушунчаси

2023-11-10

„Гендер“ тушунчаси феминистик назария ва гендершуносликнинг ривожланиши туфайли кенг тарқалди[⇨] . У ижтимоий конструктивизм назариясига асосланади, уларнинг бир қатор вакиллари (асосан феминистик муаллифлар) одамлар ўртасидаги фарқларнинг табиий келиб чиқишини шубҳа остига қўядилар ва уларни ижтимоий жараёнлар билан изоҳлайдилар[4]. Шундай қилиб, „гендер“ тушунчаси „биология тақдир сифатида“ ҳақидаги оддий ғояларни танқид қилиш учун мўлжалланган ва гендер тенглиги мафкурасига ишора қилади[⇨].

Гарчи кўпгина манбалар гендерни „ижтимоий жинс“ деб таърифлаган бўлса-да, бу тушунча замонавий феминистик ва гендер тадқиқотларида эскирган деб ҳисобланади. Гендерни биологик жинснинг ҳосиласи сифатида тушунишни танқид қилиб, замонавий тадқиқотлар бу иккала тоифани ҳам бир-бири билан мураккаб ўзаро таъсирда бўлган ижтимоий тузилмалар сифатида кўриб чиқади[⇨]. Бироқ, феминистик назария, постфеминизм, гендер психологияси, гендер социологияси ва лезбиен фалсафасининг турли оқимларида „гендер“ атамасини талқин қилишда фарқлар мавжуд[3].

Тушунчанинг тарихи[таҳрир | манбасини таҳрирлаш]

Инглиз тилида гендер сўзи дастлаб грамматик жинс деган маънони англатади. Америкалик сексолог Жон Моней 1955 йилда транссексуал ва интерсекс одамларни ўрганишга бағишланган асарларида биринчи марта бу сўзни биологик жинс ва ижтимоий роль ўртасидаги терминологик фарқлаш учун ишлатган. Аммо „гендер“ тушунчаси фақат 1970 йилларнинг бошларида феминистик ҳаракат ва феминистик назариянинг ривожланиши туфайли кенг тарқалди. Феминистик назариётчилар биологиядан келиб чиққан жинсий фарқларни жамиятда „эркак“ ёки „аёл“ деб ҳисобланган хулқ-атвор ва сифатлардан ажратиш учун аналитик категория сифатида „гендер“ тушунчасидан фойдаланганлар. „Гендер“ ва „жинс“ тушунчалари ўртасидаги фарқ „биология тақдир сифатида“ ҳақидаги оддий ғояларни шубҳа остига қўйишга ва шу билан илгари бўлмаган тематик соҳаларни ўрганиб, ижтимоий ва гуманитар фанларнинг уфқларини сезиларли даражада кенгайтиришга имкон берди. илмий қизиқиш мавзуси.

„Гендер“ тушунчаси постсовет фанига 1980-1990 йиллар охирида гендершунослик илмий соҳаси шаклланиши билан кириб келди[5]. Бугунги кунда „гендер“ тушунчаси „гендер“ тушунчасидан фарқли ўлароқ, постсовет мамлакатларида ҳам, бутун дунёда кўплаб контекстларда, хусусан, ижтимоий фанларда[6] ва ҳужжатларда кенг қўлланилади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти[1]. Бироқ, кўплаб бошқа контекстларда, жумладан, ижтимоий фанларнинг баъзи тармоқларида, „гендер“ ва „жинс“ атамалари бир-бирининг ўрнида қўлланилиб келмоқда. „Гендер“ ва „жинс“ тушунчаларини фарқлаш ёки уларни синоним сифатида ишлатиш масаласи бевосита маълум бир муаллифнинг фалсафий ва сиёсий муносабатларига боғлиқ.

Гендер ва жинс[таҳрир | манбасини таҳрирлаш]

Гендер ва жинс ўртасидаги фарқ[таҳрир | манбасини таҳрирлаш]

"Гендер" ва „жинс“ тушунчалари ўртасидаги фарқ ижтимоий конструктивизм назариясига таянади, бу табиий ва табиий кўринадиган фарқларни ижтимоий жараёнлар билан изоҳлайди. „Гендер“ тушунчасига қарама-қарши „жинс“ тушунчасидан фойдаланиш аёл ва эркакларнинг жамиятдаги мавқеи ҳамда „эркак“ ва „аёл“ ўртасидаги фарқлар биологик келиб чиқиши йўқ, деган тезисга асосланади. лекин биологик талқин бир йўлидир, бу жамиятда қонуний[7]. Шундай қилиб, ижтимоий конструктивизм тарафдорлари " sog‘lom fikr " ни, яъни замонавий жамиятларда ҳукмрон бўлган кундалик ғояларни танқид қиладилар, унга кўра ижтимоий эркаклар ва аёлларга бўлиниш ва бунинг натижасида хулқ-атвор, имкониятлар, ҳуқуқлар ва бошқалардаги фарқлар мавжуд. Шу билан бирга, ижтимоий конструктивизм тарафдорлари ҳам худди шу „соғлом фикр“ ва унга хос биологик детерминизмга асосланган анъанавий социологик назарияларни танқид қиладилар[7].

Гендер тадқиқотлари ва асосий феминистик назарияларда гендер ҳокимият ва тенгсизликнинг ижтимоий муносабатларини тартибга солувчи ижтимоий категория сифатида тушунилади. Феминистик назарияларнинг классик версияларида бу эркакларнинг ижтимоий гуруҳ сифатида аёллар устидан ҳукмронлиги ҳақида эди: белгиланган ва ўрганилган гендер ролларини бажариш имкониятларнинг тенгсизлигини, эркакларнинг ижтимоий соҳадаги афзалликларини ва аёлларнинг жамиятга кўчирилишини англатади. Шу билан бирга, хусусий соҳанинг ўзи камроқ аҳамиятли, камроқ обрўли ва ҳатто репрессияга учраган бўлиб чиқади [7] . Замонавий феминистик назарияларда гендерни ҳокимиятнинг таркибий муносабатлари сифатида тушуниш, бир томондан, жинсни бошқа иэрархик ижтимоий тоифалар (ирқ, синф ва бошқалар) контекстида кўриб чиқиш орқали янада мураккаб ва такомиллаштирилмоқда.) ва бошқа томондан, гендер зулмининг асосий таркибий қисмларидан бири сифатида мажбурий гендер бинарини тушуниш орқали . Шундай қилиб, „гендер“ тушунчаси нафақат таҳлилий, балки сиёсий ҳамдир: у мавжуд бўлган тенгсизликнинг гендер муносабатларини танқид қилишни ўз ичига олади ва ижтимоий тузумни ўзгартириш ва гендер тенглигига асосланган янги ижтимоий тартибни қуриш учун мўлжалланган .

Гендернинг „ижтимоий жинс“ сифатида таърифи[таҳрир | манбасини таҳрирлаш]

Кўпгина илк феминистик назарияларда гендер биологик жинснинг маданий ўзаро боғлиқлиги сифатида тушунилган[7]. Шунга ўхшаш ғоялар рус манбаларида кенг тарқалган „ижтимоий жинс“ ёки „гендернинг ижтимоий-маданий жиҳати“[8][9] бундай таърифлар жинсни бевосита жинсга боғлиқ қилади, иккаласининг ҳам иккилик хусусиятини англатади каби гендер таърифлари асосида ётади.

Manba „WikiStipendiya“